Patron Uczelni

Patronem Akademii Nauk Stosowanych w Lesznie jest Jan Amos Komeński 

Życiorys Jana Amosa Komeńskiego

J.A. Komeński urodził się 28 marca 1592 r. w rodzinie braci czeskich we wsi Nivnice,  k/Uherskiego Brodu, na Morawach.

Gdy miał 10 lat zmarł mu ojciec, a rok później matka. Prawdopodobnie, by zarobić na utrzymanie, pracował fizycznie. Opiekujący się nim duchowni Jednoty braci czeskich wysłali go do najważniejszej swojej szkoły na Morawach – do Přerowa, gdzie w latach 1608-1611 uczył się łaciny. W 1611 r. skierowany został na studia do kalwińskiej Akademii w Herborn (obecnie Hesja w Niemczech). W Herborn Komeński zaczął  interesować się dydaktyką.

Latem 1613 r. Komeński odbył podróż akademicką do Amsterdamu. Było to wówczas duże handlowe miasto, liczące ponad 100 tys. mieszkańców. Ówczesne Niderlandy były najlepiej rozwiniętą gospodarczo częścią imperium hiszpańskiego, stając się wielkim centrum handlu światowego, w którym prym wiodły Antwerpia i Amsterdam. Komeński po krótkim pobycie w Amsterdamie wyjechał na południe Niemiec, do Heidelbergu. Na początku XVII w. był tu słynny  uniwersytet kalwiński na którym Komeński studiował  przez kilka miesięcy. W 1614 r. powrócił do Přerova, gdzie dwa lata później został nauczycielem w miejscowej szkole, a od   1618 r. - duchownym i nauczycielem w Fulneku.

W 1618 r. wybuchła w Czechach wojna trzydziestoletnia pomiędzy Habsburgami (z Ligą Katolicką) a Unią Protestancką. Po klęsce obozu protestanckiego w bitwie pod Białą Górą (8 XI 1620 r.) Czechy  przeszły w ręce Habsburgów. W 1621 r. zniszczony został Fulnek. Komeński stracił bibliotekę i swoje  pierwsze prace, a w wyniku epidemii zmarła mu żona i dwóch synów. Komeński ukrył się w Górach Orlickich, gdzie korzystał m.in. z gościnności Jerzego Sadowskiego ze Sloupna. W 1624 r. ożenił się z Dorotą Cyrillovą (miał z nią czworo dzieci).  W 1627 r. w zamku Vlčice na Pogórzu Karkonoskim, trafiła w jego ręce "Didactica" Eliasza Bodinusa. Komeński będąc pod  wpływem tej książki rozpoczął prace nad własnym podręcznikiem dydaktyki.

 13 czerwca 1627 r. cesarz Ferdynand II Habsburg, wydał dekret nakazujący wszystkim różnowiercom, bądź to przyjęcie wiary katolickiej, bądź opuszczenie kraju. Około 30 tys. osób opuściło Czechy, wśród nich J.A. Komeński, który z liczącą ok. 2 tys. grupą wyznawców, przybył na początku 1628 r. do Leszna, liczącego wówczas ponad 10 tys. mieszkańców.

 W Lesznie mieszkał do 1656 r., z przerwami na wyjazdy do Anglii, Szwecji, Siedmiogrodu i Elbląga. Pracował w miejscowym gimnazjum. Tu powstały jego największe dzieła, które przyniosły mu międzynarodowy rozgłos m.in. podręcznik do nauki języka łacińskiego pt. "Janua linguarum reserata". W 1632 r. został wybrany na seniora Jednoty Braci Czeskich. W 1646 r. powtórnie owdowiał. Ożenił się po raz trzeci w maju 1649 r. w Toruniu z Johanną Gájusową. W latach 1650-1654 na zaproszenie księcia Rakoczego przebywał na Węgrzech.  Z Węgier odwołały go  sprawy polityczne, bowiem protestanci w Europie zaczęli konsolidować się wokół króla szwedzkiego, dążąc do zawarcia z nim przymierza. W 1655 r. nastąpił najazd Szwedów na Polskę, zwany "potopem", w trakcie którego większość protestantów oraz bracia czescy opowiedzieli się po stronie najeźdźcy. Komeński napisał panegiryk na cześć króla szwedzkiego ("Panegyrycus Carolo Gustavo"). Napisał także odezwę wzywającą Polaków do wyrzeczenia się katolicyzmu i króla Jana II Kazimierza.  W trakcie działań wojennych sytuacja zaczęła się powoli zmieniać na korzyść Polaków. Widząc grożące niebezpieczeństwo wywieziono z Leszna, na Śląsk, archiwum Jednoty, które szczęśliwie ocalało. Komeński jednak swoich zbiorów wywieź nie chciał twierdząc, że  nie opuści Leszna.

27 kwietnia 1656 r., pod   Leszno podeszły oddziały polskie. Miasto, mające załogę szwedzką, stawiło skuteczny opór. Nazajutrz okazało się że wielu mieszczan, pod osłoną nocy, uciekło za pobliską granicę na teren Śląska. W ciągu dnia wyjechało wielu bogatszych mieszkańców oraz rodzina Komeńskiego. Parę godzin później pod miasto ponownie podeszły oddziały polskie, znacznie silniejsze, i zażądały kapitulacji. W mieście wybuchła panika, prawie wszyscy rzucili się do ucieczki, wśród nich był także J.A. Komeński. Miasto opuściła również załoga szwedzka. Nazajutrz, 29 kwietnia, pozostali nieliczni mieszkańcy otworzyli bramy i do Leszna wkroczyły oddziały polskie, a za nimi tłumy okolicznych chłopów z wozami. Miasto zostało wystawione na rabunek. W jego trakcie  w kilku miejscach  wybuchł pożar, który trwał trzy dni i obrócił Leszno w pogorzelisko. Spłonął również dom Komeńskiego i znajdujące się w nim książki i rękopisy. Na trzeci dzień, gdy pożar zaczął przygasać, grupa mieszczan powróciła by zabrać ocalałe w piwnicach rzeczy. W zgliszczach  domu Komeńskiego odnaleziono, w ukrytej skrytce, kilka rękopisów w tym przepowiednie Drabika, Kottlera i Krystyny Poniatowskiej.

Komeński przez pięć dni nie miał wiadomości o losach swojej rodziny. Na krótko zatrzymał się we wsi Lorenzdortie k/Bolesławca. Śląsk był wtedy we władaniu katolickich Habsburgów, którzy nie byli przychylni  innowiercom i Komeński przez Frankfurt n/Odrą , Szczecin i Hamburg udał się, latem 1656 r., do  Amsterdamu. Tutejsza Rada Miejska przyznała Komeńskiemu pomoc finansową na utrzymanie i działalność naukowo-wydawniczą. Zaproponowano mu również wydanie drukiem wszystkich jego dzieł.

W Amsterdamie Komeński, latem 1656 r., wydał "Lesnae excidium anno MDCLVI in Aprili factum fide historica narratum".  Chciał  obudzić współczucie dla uchodźców z Leszna i zyskać dla nich wsparcie od europejskich ewangelików. Pisał rozgoryczony poniesionymi własnymi stratami, klęską  planów politycznych i rozproszenia najsilniejszego ugrupowania braci czeskich.   W opisie tym opierał się na relacjach innych osób. Przyczynę spalenia Leszna  widział jednak w religijnym fanatyzmie Polaków (pogląd ten pokutuje do dziś w literaturze europejskiej  a także w muzeum Komeńskiego w Naarden).   

W 1657 r. ukazują się zebrane prace dydaktyczne, łącznie z powstałymi w Amsterdamie pismami polemicznymi. Wydano  także pomnikowe dzieło „Didactica magna”, zawierające sumę poglądów Komeńskiego, napisaną jeszcze podczas pobytu w Lesznie.         

W  1668 r. ukazało się w Amsterdamie „Unum necessarium”, zaadresowane do księcia Ruperta (1619-1682), palatyna reńskiego. Komeński swe dzieło dedykuje jednak do wszystkich. Jest ono bardzo religijne.  Z jego kart przemawia człowiek, który podsumowuje swe życie i dzieli się konkretnymi odpowiedziami. Twierdzi, że cały świat jest targowiskiem pełnym najrozmaitszego towaru i tylko nieliczni umieją odróżnić to, co konieczne, od rzeczy zbędnych. Dochodzi do wniosku, że jedynie niezbędnym jest Bóg. Wypowiada się też na temat tragizmu waśni religijnych. Nawołuje do powszechnego pojednania w myśl Ewangelii, na którą powołują się wszystkie zwaśnione strony.

J.A. Komeński zmarł w Amsterdamie 15 listopada 1670 r.  Został pochowany w kościele  kalwińskim (walońskim) w Naarden na przedmieściach Amsterdamu. Do dziś znajduje się tu jego grób oraz  muzeum.

 

Tekst opracował dr Eugeniusz Śliwiński

 

W opracowaniu wykorzystano:

• J. Dworzaczkowa, "Zniszczenie Leszna w roku 1656", (w:) "Rocznik Leszczyński", t. 5, Poznań 1981, s. 169-193
• J.A. Komeński, "Świat w obrazach rzeczy dostępnych zmysłom", wstęp i przekład A. Fijałkowski, Warszawa 2015, s. 12-32
• J.A. Komeński, " Unum necessarium czyli Jedyne konieczne", przekład J. Sachse, wstęp M. Magdziak i J. Sachse, Wrocław 1996, s.10-14
• A. Konior, "Komeński Jan Amos", (w:)"Słownik biograficzny Leszna", pod red. B. Głowinkowskiej
• A. Konior, Leszno 2004, s. 188-190 ;  Pietkiewicz, "Historia czasów nowożytnych (do 1815r.)", Warszawa 1998, s. 142-160 ;  J. Topolski, "Leszno w latach 1628-1656", (w:) "Historia Leszna" pod red. J. Topolskiego, Leszno  1997, s. 70-93
• E. Śliwiński, „Szkoła w Lesznie w I połowie XVII wieku”, (w:) „Jan Amos Komeński w kontekście kultury i historii europejskiej XVII wieku”, Studia Comeniana Sedlecensia, T III, Siedlce 2010, s. 299-305, tamże R. Biberstajn, „Jan Amos Komeński a drukarstwo Leszczyńskie w XVII wieku”, s. 293-298.